A pret art, o i zoti i shtëpisë!

Event Kolateral i Bienales së Tiranës
Stefano Romano – Francesco Pedrini – Andrea Nacciarriti – Claudia Losi
Inagurimi:
23 shtator 2009, ora 18.00
Referon Sara Mazzocchi – editore “libri aparte”
Zenit Gallery
Blv. B. Curri, P. Agimi, 151 Tiranë
23.09 – 03.10.2009

* * *

A pret art, o i zoti i shtëpisë!
Two words in four ways for “4 ways to…”

1- Në pamundësi për të ngrehur një shkrim (që si traditë, paraprin çeljen e një ekspozite “Zenit”) të bazuar në këqyrjen e ngeshme, zakonisht natësore, të veprave prezente në galeri qysh disa ditë përpara, sot për këtë ekspo do t’na duhet të endemi si në lojë fjalësh vetëm rreth titullit të shpallur prej artistëve të saj. Të cilët janë vetë ideatorët e projektit të një udhëtimi eskursus nga Italia në Zenit dhe, rrjedhimisht, punët do të jenë konseguenca dhe rezultati i impresioneve të itinerarëve. Kësisoj, edhe përgjegjësia mbi paraqitjen në këtë eveniment satelit të Bienales së Tiranës mbetet krejtësisht e tyre dhe konceptimit të aktivitetit edhe në planin kuratorial, meqë “Zenit art” në këtë rast është veçse vatra bujtëse e këtyre udhëtarëve që, me nga një kumt a boçe arti në kurriz, trokasin dhe kërkojnë strehë e konak rrëfimi.

2- Metafora e Udhëtarit dhe rrugëtimi i tij përfaqësojnë më së ploti, si asnjë tjetër figuracion në art, modernitetin po aq sa dhe antikitetin qysh prej Uliksit antik të Homerit, që është e mbetet gjithaq modern, tek Uliksi i Joyce-it, ndonëse i përkundërt me atë homerik, por gjithashtu edhe antik, që ruan përgjatë kapitujve të vet lidhjen evidente me Odiseun. Dhe ku secili kapitull mbart regjistër muzikal të ndryshëm, si dhe një ngjyrë të vetën, gjë që e mban të lidhur ngushtë edhe me artet e tjera. Por ama, është kërthiza e paprerë me Homerin dhe udhëtarin e tij, garanti i fisnikërisë artistike edhe për udhëtarin e shekullit modern të Joyce-it.
Ndaj dhe iluminizmi, përtej klasifikimeve prej periudhash historike e arti, zë fill pikërisht me Odiseun. Pse është ai, njeriu i parë iluminist; udhëtimi i tij mbet i pari aksion përndritës, qyshkurse shkëputet e shpërngulet prej habitatit të vet, pra i dredhon fatit të përcaktuar e i bën bisht pajtimit me të parathënën, ujdive të bindjes, qofshin këto me perënditë.
Kësisoj, që nga zanafilla epike Homerike e më tej në përthyerjen e një revolucioni linguistik me mjete shprehëse prej Joyce, i gjithë fondi artistik i kohërave mbart brenda korpusit të vet rrekjen e njeriut për njohjen e njeriut, viseve e bëmave të tij, e prej këtej: te njohja ende e pakryer dhe ndoshta e pakryeshme e vetvetes.

3- Vetë tema e përzgjedhur nga 4 artistët në Zenit, e paralajmëron ekspozenë e veprave, që tentojnë të përcjellin përjetime me mjete arti të ndryshme, të shfaqet pra, me ngarkesë narrative e në afinitet me udhëtimet pikareskë, por edhe, nga ana tjetër, me atë introspektiv e brenda vetes, si atribut e qëllim i ekzistencës së vetë artit.
Nga një këndvështrim prej realiteti shqiptar, një udhëtim i tillë si ky që aksioni i artistëve italianë rreh të demonstrojë, do të ishte edhe një antipod i udhëtimit në kah të kundërt i emigrantit të këtushëm, meqë këta të fundit nisen nga bregu që i bashkon nën të njëjtin motiv – ai prej nevojës së materiales me destinacion drejt më të mirës. Drejt të panjohurës mbase dhe të paimagjinuar, duke pranuar edhe udhën e rrezikshme e shpesh të jashtëllogjikshme për të mbërritur vendin e “Shpresës së Mirë”. Ndërsa ky udhëtim artistik, drejt një ekspozite, bëhet anasjelltas, prej ekzigjencash arti e imagjinate, si dhe përmes trajektoreve të ndryshme për të arritur në një destinacion të mirëditur e të paracaktuar.
Mesa mund të merret me mend, edhe ekspozita pritet të ketë një kuadër disi pikaresk. Siç dihet, termi pikaresk kategorizon romanet në trajtë narrative autobiografike me rrugëtime e udhëtarë, diku aventurierë seriozë e diku hokatarë, tek ironizojnë dhe i zvjerdhen shoqërisë shtypëse ose barrierave e pengesave, shpesh të pamëshirshme apo dhe absurde, që hasin udhës. Kësisoj, përfytyrimi për këtë ekspo dhe termi më sipër, të shpie me mendje tek prototipet letrarë të kryeveprave – Don Kishotit, Tom Jonesit të Fieldingut, Robinsonit të Defoes, Guliverit apo Shvejkut, gjer te Celine e “udhëtimi në fund të natës”- ikonat e përjetësisë së romanit dhe eksperiencave njerëzore të përpunuara artistikisht.

4- Edhe një detaj, tek i cili besoj (apo, të paktën, besoj se plotëson “leximin” e konceptit të ekspozitës): EËHT]. Nuk ljësë’. Nuk lidhet me bukur, autor] urta gjuha jonë, fjalës eksperiencë i thotë përvojë. Kështu, na e kthjellon kuptimin se si përvojtje ajo s’mund të mëtohet së jashtmi e në eskursion, pra si eksperiencë ekstra e zgjedhur nga udhëtari, por veçse si përvojë–përvuajtje dhe pré e shtyrjes në udhën e mundimit. Po ashtu, rrafshi kuptimor i udhëtarit të gjuhës shqipe, që prej eposit, baladave e më tej poemave të mëdha arbëreshe e gjer sot e kësaj dite, na e përcjell drejt e në lëkurë ndjesinë empatike lidhur me detyrimin për të marrë udhët nga e keqja dhe halli, dhe jo si një voyage i dëshiruar, i mirëpërcaktuar apo soditës. Herë i lidhur me mërgata shpëtimi e shpërnguljeje për t’i ikur vendodhjes, e herë nën shpresën e një jete a fati më të mirë.
Ashtu si arketipi njerëzor nën vulën e Uliksit homerik – që edhe pse model par excellence udhëtari, sikur nuk dëshiron të mbetet thjesht udhëtar përshkrimtar e rrëfimtar eksperience, por më së shumti një përvojë e gjallë përvojtjesh udhëtimi si qëmtim e vështrim introspektiv brenda vetes -, arti bashkëkohor mban pashmangshmërisht edhe vulën e modernitetit, të shenjuar gjithashtu edhe si kërkim prustian i Kohës; e bashkë me të, brendisë, interioritetit të qenies njerëzore. E meqë mbërritëm në këtë fund shtegu, ndjej se këtij teksti modest për çeljen e një evenimenti artistik, do t’i shkonte një kornizë prej devize Prousti: “Udhëtim i vërtetë kërkimi nuk është të zbulosh vende të reja, por të gjesh sy të rinj”.

K. Zejno, Zenit – Tiranë, 23 Shtator 2009

Katër ose një film i fundit mbi komunizmin tonë

-Intervistë rreth romanit “Katër ose një film i fundit mbi komunizmin tonë” të Idlir Azizit

Idlir Azizi është sa filozof aq edhe shkrimtar. Janë të dyja këto drejtime që ngërthejnë degëzat e frymëzimit të tij përmes njëra-tjetrës, e megjithatë ia mbërrijnë të japin një gjini të pastër, siç është edhe rasti i këtij romani të vogël, i cili titullohet “Katër ose një film i fundit mbi komunizmin tonë”. Ky roman sapo ka dalë në dritën e botimit nga “Zenit”. Është një roman i vogël por i plotë, me frymëmarrje të gjallë, që ta jep filozofinë përmes figurës, e figurën përmes vorbullës së fjalës, ose më saktë përmes këtij kaosi e trafiku të përmasave të mëdha të ligjërimit të sotëm popullor. “Katër ose një film i fundit mbi komunizmin tonë” i Idlir Azizit është një roman që zbeh kuptimin e shkronjave të mëdha, emërtimet e përveçme e gjithçka që gramatika e kërkon, sepse transformimi ka ndodhur tashmë në ndërgjegjen e personazheve të cilët janë të magjepsur pas delireve dhe ideve të ardhura nga brenda, dhe janë çoroditur prej dhunës së ushtruar nga jashtë. Pra, romani është një përballje me deficitin tonë mendor e shoqëror në epokën e sotme duke lexuar përmes rreshtave, asgjë e jashtme s’ka më rëndësi, as pushteti, as politika, as hierarkia, çdo gjë që vjen nga brenda, sado e çuditshme që të jetë, ka më shumë domethënie. Ky është edhe procesi i vetëkompozimit të romanit, që para së gjithash dikton një stil të veçantë. Gjithçka që thuhet zbulohet në brendësi, shprehet në brendësi dhe merr jetë me heronjtë që shfaqen në vendin e duhur dhe kohën e duhur. Është pra një peisazh filmi psikoanalitik, i shprehur aq bukur sa e vërteta që rri e nderur para syve tanë përmbi 50 vjet e më tej, di të zbulohet megjithatë për herë të parë në romanin e Idlir Azizit. Ky roman i veçantë, që lexohet si duke rrëshqitur mbi të, vjen në letërsinë e re shqipe përmes formave të një ligjërimi të çrregullt, si një përrua pas rrebeshit që gjarpëron me prurjet e tij shpinës së ujit, sado të rënda të jenë ato. Azizi ka një shpjegim të tijin për stilin e pazakontë që ka përdorur në këtë roman, ku copëza bisedash e mendimesh japin gjithë harmoninë e një kompozimi, ku mjedisi shfaqet i plotë e në mënyrë të paimagjinueshme, i ndriçuar nga të gjitha anët, dhe njeriu vjen i zbuluar deri në gen. Vërtetë ky roman është pothuaj një film i fundit mbi komunizmin tonë, i mbartur në psikën e më të rinjve të atij brezi që sot janë 30-40 vjeçar, që vetëm u rritën në atë regjim e tashmë s’dihet pse janë një plejadë ende e indoktrinuar. Katër “historiane” femra, që rastësisht kanë të njëjtin emër, të ngjashme me ato të Filozofisë në Buduar, duke përdorur teknikën e telefonit të prishur, të fjalës së qarkulluar arrijnë të ndërtojnë të gjithë ngrehinën e këtij romani, disi misterioz, ndërkohë që përmes kësaj interviste autori Idlir Azizi na e bën shumë të qartë stilin specifik kur thotë se “tek e fundit, e gjithë dija është veç një pasuri e transmetuar, në lëvizje: mesazhe të kapura, të interpretuara e të keqkuptuara, si kudo e si në çdo kohë. Por ama mbetet gjithmonë edhe emancipimi, në fund”.

Intervista

Rreth romanit Katër ose një film i fundit mbi komunizmin tonë të Idlir Azizit

Duket se forma e të shkruarit në këtë roman paraqet disa vështirësi. A është ajo krejt e huaj për lexuesin tonë?

Pavarësisht dukjeve, forma e përdorur në libër është gati e thjeshtë. Ajo bazohet mjaft në parimet e ligjërimit gojor të epikës sonë, siç e kemi mësuar. Ambjenti ku ligjërojnë këto katër personazhe, është njëlloj me modulin e odave të burrave dikur, por e kthyer së prapthi, për një qëllim të caktuar: për t’i lënë krejt ligjërimin personazheve femra, ose ato që Masoch-u dikur i konsideronte si çlirëse të mundshme të historisë. Nëse nuk e vëmë re një efekt të tillë, shenjat e ngurrimit ndaj emancipimit janë fatkeqësisht shumë të dukshme. Në të njëjtën mënyrë, shumë përdorime brenda tekstit rrjedhin nga poetët shqiptarë mes rilindjes dhe modernes. Për shembull, vajza që sodit ëndrrën e së ëmës nga fundi i librit, është ndërtuar pikërisht duke kthyer së prapthi soditjen te Zoga e Ndre Mjedës. Por për hir të situatës në libër, më duket e vlefshme të shkëmbehen rolet: këtu është bija që sodit ëndërrimin e nënës.

Atëherë ku mendoni se ndodhet risia në këtë roman dhe në temën që trajton?

Libri nuk ka ndëmend të përcaktojë ndonjë fjalë përfundimtare lidhur me komunizmin apo çfarëdo qoftë historike. Struktura e këtij libri ka parapëlqyer të tejkalojë (nëse mundet), çdo lloj ideologjie statike. Është një “analizë” që është vetë në lëvizje e sipër. Kjo fillon me vetë emërtimet e katër personazheve femra këtu: nëse ato kanë të katërta të njëjtin emër, gjë që mund të duket e çuditshme, por nuk është krejt e pamundur. Ekziston qoftë edhe një mundësi e vetme që katër shoqe të quhen Alba. Dhe libri luan pikërisht me këtë mundësi shumë të vogël, por ekzistuese natyrisht. Ato të katërta “marrin përsipër” të parakalojnë në rang dallaveri, apo thashethemi, një seri me ngjarje e fakte, reale apo të shpikura, sa për ta degjeneruar në rrënjë etatizmin fiks të historisë gjoja përfundimtare të ish regjimit, por dhe të çdo regjimi para ose pas komunizmit. Ato nuk kanë asnjë fjalë përfundimtare për të ngulur. Ato nuk janë kandidate për deputete dhe shpresoj të mos bëhen kurrë të tilla. Ato s’kanë qenë aty në Fillim të kësaj historie, atëherë s’kanë përse të jenë aty edhe në Fund.

Prapë duket që romani ka një organizim muzikor në bazë. Nëse është e saktë, në çfarë mënyre shtjellohet ky muzikalizim i tekstit të shkruar?

Në fakt e gjithë lënda e të ashtuquajturit komunizëm lokal shqiptar, është këtu një shkak, një sebep. Ideja është për ta “instrumentalizuar” këtë rrjedhë historike, ashtu si loja e një pianisti, të themi si interpretimet e shpejta dhe plot kontrapunkt të Glenn Gould-it apo Yuri Egorov-it. Një komunizëm i vënë krejt në kontrapunkt, që gjëmon më shumë fantomat e komunizmit në shoqërinë tonë të sotme. Kjo është ideja. Mendoj se kjo ka qenë më e vështirë për t’u realizuar: angazhimi drejt një teksti sa më muzikor, por ama jo fort human, por më shumë instrumental. Ideja ime është që në fund “askush” nuk duhet të fitojë, me qëllim që të paktën të mos ketë asnjë humbës. Sa më larg lojës hegjemonike të pushtetit, të atij që e bart dhe atyre që ia atribuojnë, dmth ne të gjithë, ky libër tenton më shumë ta nënqeëshë këtë lojë nga këndi i vet.

Disa imazhe të problematikës së sotme sociale dhe politike janë të dukshme në roman. Ku nis ky angazhim?

Imre Kertezs thekson me të drejtë që shoqëritë e ish Lindjes nuk guxojnë mjaft të reflektojnë mbi të shkuarën e tyre të përbashëkt. Mendoj se kjo është e dukshme: rusët kënaqen duke evokuar numrin e tyre popullsisë dhe herë herë të shkuarën staliniste për t’i bërë “karshillëk” Perëndimit. Polakët kënaqen duke mallkuar rusët që ua “hodhën” komunizmin përsipër, meqë kanë patur një papë në vatikan. Dhe ne në Shqipëri mjaftohemi tashmë vetëm me bezdinë serbe, duke atribuar vetëm një emër të përveçëm për çdo gjë që lidhet me ish komunizmin te ne, e duke evokuar patetikisht soj soj legjendarizmash sa herë përballemi me deficitin tonë mendor e shoqëror në epokën e sotme. Ligjërimi i këtyre katër “historianeve” femra, të ngjashme, besoj, me ato të Filozofisë në buduar, vetëm sa e pështyn këtë histori, duke përdorur teknikën e telefonit të prishur, të fjalës së qarkulluar. Sepse tek e fundit, e gjithë dija është veç një pasuri e trasmetuar, në lëvizje: mesazhe të kapura, të interpretuara e të keqkuptuara, si kudo e si në çdo kohë. Por ama mbetet gjithmonë edhe emancipimi, në fund.

Përse libri merr përsipër një narracion mjekësor, gjë që është disi e rrallë?

Në thelb libri nis me rrëfimin e një ndërhyrjeje kirurgjikale, por të thjeshtë, të rangut estetik: një operacion në vesh, që ka pësuar njera nga personazhet. Nisur prej këtej, libri Katër mundohet të kapë një historik të zhvillimit mjekësor e hospitalor të Shqipërisë në 50 vitet e shkuara. Qëllimi nuk është aspak të verë në emulacion apo të nxjerrë mangësinë e këtij zhvillimi. Eshtë thjesht një filtër më shkencor, në vend të rrëfimit tipi mallkim-i mallkuar lidhur me këtë periudhë tonën. Sepse ajo që është dhe mbetet nën mallkim në këtë histori besoj është vetë gjuha, e mbingarkuar nga kategorizimi, nga mungesa e dëshirës për konceptualizim, nga bjerrja e pluralizmit, nga heqja e mundësisë për liri të menduari në vetvete. Këto tipare të injektuara në gjuhë ia kanë lënë terrenin të gatshëm -në Shqipëri - çdo lloj pushteti sot që i merr njerëzit vetëm si hedhës votash e si spektatorë të një katarsisi fals, politik e spektakular. Elfriede Jelinek, kur denoncon hipokrizinë historike austriake, këmbëngul se gjuha vetë duhet shkundur tashmë të flasë. Ky mësim, që ka nisur gati 80 vjet më parë, mendoj është i vetmi udhërrëfyes në këtë libër.

E kundërta e një fjale prej burgu
Krenar Zejno

Po e nis këtë fjalë gabimisht. Pra, me këtë meditim mbi gabimin, nga një prej vargjeve të ekspozuara të të dënuarve, që mban emrin Dritan Mustafa, Burgu Vaqarr 17.10.2003:
Pyes veten ç’mund të jetë një gabim / Qoftë vepër e paligjshme / Apo fund pa kuptim
Por çdo njeri duhet të kuptojë / se në këtë botë / ekziston edhe fjala mendoj

Këto rreshta, varur në këtë sallë biblioteke burgu, janë vargje prej të burgosuri. Ose dikur të burgosuri, ndonëse, tashmë jo vargje të varura a të burgosura, si dikur. Dhe kjo fjalë sot në këtë burg, nuk është më burgu i dikurshëm për një fjalë. E di që sot, këtu, kjo nuk do të mjaftonte edhe si ngushëllim, por nuk është faji im.

Gabimi është njerëzor, ndëshkimi me burg është prej njeriu. Sidoqoftë, edhe ky duhet të ketë fatin të mbetet njerëzor. Thonë që e rëndësishme është t’i shpëtohet atij hyjnor. Shpagimit njerëzor i takon, pra, një ndëshkim që e mban gjithmonë parasysh njerëzoren; si dhe, nën një trajtim të tillë të dënimvuajtësit, të denjë për rikthimin tek njerëzit. Heqja e lirisë për të qenë tek jeta e zhurmshme, nuk mund të jetë izolim i jetës për të ardhur tek ju, të izoluarit e përkohshëm, pasi kështu i shtojmë ndëshkimit një të dënuar të ri, gjigand – vetë jetën e shoqërisë, shoqërinë. Ndaj sot jemi këtu.

Një fëmijë prej prindërish që tash kryejnë diku një dënim, Fatjoni, që e ka të shkruar, qysh në emër, vendin brenda fatit tonë, është sot këtu para jush, para nesh pra. Jam thirrur për një fjalë mbi artin, për të lexuar poezi tuajat, edhe për të ndihmuar sadopak që Fatjoni, i cili pikturon, të bëhet piktor. Ai më tha, rrugës nga shtëpia e fëmijëve për në burg, se donte të bëhej futbollist. Bukur! E rëndësishme është që njerëzit, më së pari, të jenë të lirë para zgjedhjes së tyre, qoftë edhe gabimit. Rrugës drejt jetës, aq më tepër në art. Një i mënçur ka thënë, se jeta jonë kalon edhe përmes gabimesh që mandej, i quajmë eksperiencë. E thënë shqip i bie më mirë përvojë. Pse ka rrjedhur ndër kohëra, ndoshta prej fjalës përvojtje, vuajtje. Edhe si kjo e juaja. E thamë, janë edhe ato kohërat kur që të gjithë nuk kemi qenë të lirë, as për të zgjedhur gabimin. Ama, kësisoj mund të mos e kishim kryer fare fajin, thotë dikush! Por, sot po flasim për gjëra të artit dhe jetës, përndryshe, ja ku është burgu, bile i bie më kollaj duke kaluar edhe nga ana e vdekjes.

Duke i qëndruar bisedës, pra, njeriu si i gabueshëm, dhe me përvojat e veta prej gabimi, është natyrë rrëfimtare, e në mos do kemi gjithherë diçka të mirë tonën për të rrëfyer, arti bujar pranon gjithçka të rrëfyer mirë, që më tej do t’i shërbejë vetes dhe të tjerëve të cilët e ndjejnë. Për të njohur dhe gabimet, edhe të tyret, që u rrinë pas shpine. Arti mund ta ekzagjerojë, meqë edhe vetë ai është ekzagjerim, kur do të na mëtojë se jeta është e bukur pikërisht ngaqë s’ka kuptim. Ndoshta kjo në kuptimin artistik. Por ne mund të besojmë këtu atë pjesë që na bën të kuptojmë se gabimet bëhen edhe ngase kërkon t’i japësh gjërave të jetës më tepër kuptim se ç’mbajnë, dhe të kapesh me thonj pas këtij kuptimi. Me thonjtë që siç dihet rriten kollaj. Dhe, sidomos, të mos i japim jetës, me çdo kusht, kuptimin tragjik. Pavarësisht nga kushtet. Sepse kjo ishte, ndoshta, mënyra e shikimit që solli gabimin e ndëshkueshëm dhe dënimin.

Ndoshta ka që janë dënuar më pak se faji, mbase ka që janë dënuar më shumë se gabimi. Janë edhe ata që janë ndëshkuar ndryshe nga ç’kanë për të shpaguar. Edhe ata që s’janë dënuar.
Asnjëherë gabimi dhe ndëshkimi s’do të jenë krejt të përputhshëm, që në këtë botë. Ngase mund të puthen dy gjëra të ndryshme, por jo të kundërta. Duhet vuajtur dënimi, por pa vuajtur edhe mbi marazin lidhur me të. Nëse ka ende vend për të drejtën, duhet kërkuar. Se dënimi mund t’i zërë vendin gabimit, por s’duhet të bëhet një tjetër gabim edhe vetë; madje edhe jashtë së këtejmi, ku thonë se ndonjë gazetë shkruhet brenda një gardhi, apo një shkollë mëson brenda një rrethimi, gjëra që nuk përputhen dhe janë e kundërta e njëra-tjetrës.

Ka një rresht letërsia, që mban emrin Gëte: “lermë çast të të jetoj!” E që është e kundërta e “lermë jetë, të të dorëzoj te çasti”. Cilido qoftë ai. Para, gjatë, apo pas dënimit.
Në mur janë edhe këto rreshta pa emër, prej një të dënuari, thonë me burgim të përjetshëm.
Të kam kërkuar disa herë falje / që të dua, sepse di që, / jam i tepërt për ty. /
Të lutem hapi sytë / ktheje kokën pas dhe / shiko se si po zvarritem të të arrij...

Është një varg i vdekur që mban gjallë vetëm shpresën e të përtejmes. Ose ndoshta e mban gjallë njeriun që tenton të vargëzojë. E meqë jemi te gabimi, krimi im është se e lexoj gabim, duke i shkëputur vetëm një copë:
falje që të dua,
sepse di që jam i tepërt për ty.

Dhe vetëm nëse do të ishte kështu, drejtuar faljes dhe jo viktimës, dedikuar faljes, ky bëhet nga ato vargje që mbajnë gjallë poezinë. Pa qasjen e së cilës brenda jetës, njeriu nuk do ta kish dashur kaq shumë lirinë. Sidoqoftë unë e lexova gabim, krejt gabim, kërkoj falje për këtë. Pse krimi dhe poezia ngjajnë, ngase lindin prej inkoshencës dhe keqkuptimit.
Ja, dhe një tjetër varg:
As.../ As lumë / As breg / As tokë, as qiell / As mall, as urrejtje / As jetë, as vdekje / As dritë, as terr / As tmerr

Fatmirësisht për autorin, ky varg e ka titullin “Dashuri”. Kështu e ka quajtur ai vetë, i zoti i vargut. Që, sidoqoftë, na kumton se ai jeton, mbahet në këmbë, shpreson. Sërisht, si pa dashje e lexova gabim, pa e vënë re titullin. Fatkeqësisht për poezinë, ky varg nuk e ka titullin “Burg”. Metafora e dashurisë si një burg është një nga ushqimet më të kripura të poezisë. Sidoqë, njeriu, sado poet, nuk e ka gëlltitur dot metaforën e burgut si dashuri. Edhe pse poetët kanë kryesuar kudo, ndër kohëra, listën e të dënuarve që ligji u pat caktuar shpagim.

Për fat, ky ishte një varg mbi një letër tashmë të zverdhur ngjitur në mur, që më bën të shpresoj se është hedhur vite më parë. Në të tjera kushte. Burgu i njerëzve meriton kushte sa më njerëzore. Dinjitetit njerëzor i duhet ky kusht. E kundërta e këtij kushti e ka vendin tek ajo çka lidhet me dhunën apo heroiken nëpër faqet e historisë, që e pranon dhe njërin dhe tjetrin kusht. Ndërsa ajo e ndërmjetme “as ... as”, që do të na shpallte ky varg i kryer mbase vite përpara, të cilit i ndërruam, pra, gabimisht titullin, meriton veç të bëhet kurban i letërsisë. Dënimi duhet të ketë dinjitetin e vet që shoqëria të pretendojë lirinë e saj dinjitoze.

Dhe për ta mbyllur këtë fjalë, po kthehem sërish te Fatjoni. Fatjoni thotë se pikturën e ka për qejf. Ndërkohë mua më kanë thirrur për të parë se çfarë thotë vizatimi i tij për hallet. Si përkthehet vizatimi për të thënë dertet që mund të ketë ai vetë. Vërtet tentativa drejt artit mund të lindi edhe prej hallesh, të cilat mund të bëhen edhe zembereku i tij. Por, këtu, kjo është një temë për psikologët e burgut. Mua do të më interesonte fjala. Dhe ndër fjalët e fëmijës, ajo fjala qejf. Pra, ai ka qejf. Dhe ka qejf të ketë më shumë se një. Kaq qejf të bëjë dhe të bëhet. Të bëhet futbollist dhe pikturën ta bëjë për qejf. Ka qejf të bëjë një gjë, dhe të projektojë qejfin e të ardhmes. Jeton në të ardhmen. Ndonëse, me dy prindër të dënuar, për çështje të miturish si ai. Për një copë të së djeshmes. Por që e ardhmja e tij nuk dashka ta pranojë. Shumë mirë. Dhe ndoshta nuk do ta pranojë. Aq më mirë!

Refleksion nga një fjalë në burgun e Vaqarrit. 16 Qershor, 2009

LEGJENDA M, NJE SATIRE E DHIMBSHME

Legjenda M, Një satirë e dhimbshme
13 kapituj për 13 pikë llotarie pyetjesh.

Intervistë me Krenar Zejno

Krenar Zejno pas poemave dhe vëllimeve të tij me poezi, më së fundmi ka ardhur para lexuesit me librin e tij në prozë “Legjenda M”. Për Kult Zejno tregon se çfarë sjell ndryshe në Letërsinë shqipe “Legjenda M”, ku është frymëzuar dhe çfarë presim më tej.


1. Ka pak muaj që qarkullon “Legjenda m”, libri juaj i fundit, ndërsa pritet edhe vëllimi i dytë. Së pari, a ka një masë përmes së cilës maten kategori si “e keqja” apo “e shëmtuara” në lëndën e një romani?
Një Zot e di! Pikësëpari është vetë Ai, që me veprën e tij kompozoi realitetin e dhënë, realen bashkë me të pështirën e vet, që e mbartim me vete tok me gjërat që brënda gjithësecilit ngjizen edhe me të shëmtuarën e të Keqen. Për pjesën e artit i janë përgjigjur kësaj pyetje të mëdhenjtë shkrimtarë, qysh herët e deri te piktorët Duschamps, Dubuffet e më tej.

2. Kjo lloj satire e dhimbshme sipas jush është atribut i romanit modern?

I romanit pa mbiemër, së pari i vetë romanit, klasik apo modern, qysh prej lindjes së tij,
nga Rabelais te Cervantes deri te Swift e Joyce mandej Beckett, Kundera e Kadare,
Mc. Ivan e të tjerë... apo dhe filmat që rrjedhin prej tyre nga Pasolini te Kubrick.
“Satira, tha Swift, është një pasqyrë paksa speciale: kush shihet në të, njeh jashtëqitjet e gjithë të tjerëve”.
Rabelais, gjeniu prej të cilit nisi gjinia e romanit - na e kujton gjithëherë Kundera - tregon se Gargamella, që ishte me barrë, hëngri gjithatë plëndës, sa që u detyruan t’i jepnin ilaç për ta bërë kaps, kështu fetusi i të paudhit Gargantua u vërvit në damar të aortës dhe duke u ngjitur sipër përfundoi të dalë nga veshi i majtë.
Mezi e prisja që satira e mjeshtrit ta kishte pjellë nga prapanica. Dhe po prisja që Rabelais ta zgjidhte si një rrugë e dy punë, me një gur dy zogj: pra, bashkë me shpikjen e artit të ri- romanit, të na pararendte edhe profecinë mbi lindjen e Njeriut të Ri.

3. Nuk ke ndonjë pendesë për këtë shpërfaqje të së keqes së krupëshme?

Jo dhe aq! Për mua të voglin do të mjaftonte fakti që vetë Yahveh u pendua pse pat krijuar njeriun, duke parë me ç’ligësi shkonte drejt së keqes ky ditëzi. Pastaj, e keqja mbetet arti bazë i njeriut, për më tepër këtu, në një botë libër.

4. Kush do të ishin linjat teorike ku rrugëton një subjekt romani i kësaj forme?

Nuk është detyrë e imja në këtë rast ta di këtë, por po të thoja nuk e di fare do të pretendoja edhe më tepër se ç’mund të jenë në fakt.
Megjithatë, do ta vija gishtin si në qull tek iluzioni darvinian dhe materializmi marksist, prejardhja e përbashkët e llojeve dhe më tej shndërrimi në një lloj të vetëm njeriu të ri. Ndoshta janë këto kollonat që mbajnë trupin e “legjendës M”. Nga i njëjti lloj bëhen shumë lloje, por që prapë janë një. Dhe nga shumë lloje sistemesh shkohet me shndërrim të forcuar tek i njëjti lloj. Jashtëqitja bëhet status-simbol i gjithë kësaj, ndërsa ajo fjala “konkretisht”, e cila përsëritet në një ritëm psallmoid, status-quo e gjëndjes që e mbart dhe vijon si një cikël i mbyllur dhe rreth vicioz.
“ Njerëzore, tepër njerëzore” e thoshte Niçe, pra njerëzore me tepri por jo pa karar.
Me Darvinin zë fill ndoshta kthimi i vështrimit për nga vetja si aventurë filozofike dhe arti. Ashtu si merr ngarkesë fiziologjike edhe vepra e Niçes apo poezia e Rembosë, Bodlerit, të cilët qysh prej çastit gjenial të tyre nuk panë më peisazhin nga një dritare, por përkundrazi, njeriun në hapësirën brenda dritares, duke e vështruar dhe kqyrur atë nga jashtë. Siç mund ta shohë lexuesi dritaren e dizenjuar të kopertinës në këtë libër. Dhe mandej për të hyrë në brendësi të ndërtesës dhe kujtesës. Sa pa ardhur harresa e një epoke terri obskurantist dhe pa u shpërfillur përfare ankimet e filozofisë mbi “harresën e qënies” si dhe lutjen e saj për t’u kthyer e bërë bekçiu i qenies. Të mos harrojmë, meqë jemi te harresa, edhe banalitetin e atij regjimi absurd të cilin libri e trajton më direkt, ku bariu i qënies së re nuk lejohej të ishte vetë qenia, por tjetërkush. Ndaj në këtë vëllim qënia synohet të shihet edhe nga poshtë, nga jashtë qitja e saj, sidoqë edhe po qe se nuk shikohet ndonjë gjë e madhe, ama të paktën thuhet ajo që duket.

5. A thotë diçka të re legjenda M mbi njeriun?

Të re, së paku për njeriun e ri, po. Por ndoshta edhe njeriu në përgjithësi modern nuk ka si rroket në tërësinë e vet pa qëmtuar karakterin e tipizimin fenomenologjik të njeriut të Ri. Filozofia përmes Faucoult-së tha se vetë Njeriu është krijesë e dy shekujve të fundit, prej mutacionit kulturor. Ndoshta njeriu i absurdit prej regjimi komunist do të ketë, ndër hulumtimet mbi risitë e modernitetit, një llozhë të vetën nëpër rrokapjekthet studimore, bile në pozicionet qëndrorë.

6. Gjithsesi, për t’ia mbërritur këtij qëllimi nuk kishte të tjera trajta më pak të rënda e mizore se jashtëqitjet?

Një mizë mbi një copë jashtëqitje është në parajsën e vet të muzave, një mizë ndër mjalt ka cofur qysh prej rënies në këtë grackë të sheqerosur.

7. Kjo shtrydhje e lëndës, që ju e quajtët edhe dehidratim i frazës, fjalës pa përshkrimin e zgjatur prozaik, është tashmë tipik në frazën tuaj, apo jo?

Në rastin konkret mbeturinat ushqimore të trupit janë në mënyrë të natyrshme koncentrat.
Së dyti, duke qënë i mrekulluar nga irlandezët e letërsisë së madhe, nga B. Show, Wilde, Swift, Beckett, të cilët e kanë sintetizuar me një mizori të hatashme, siç e thotë Borges, çdo tepri retorike, kështu pra tendencave të hershme të shkrimit tim të shtrydhur fort, si teshat para se të ndereshin në telin e robave, i është shtuar edhe ky telash, telashi i ujrave të tepërta. Tek e fundit unë ndjehem poet.

8. Atëhere, a ka ndikim prej Joyces, Orwellit, Celinit e të tjerë, botuesi i të cilëve ju jeni, kjo mënyrë e përkorë të shkruari?

Përkorja është virtyt poetik thotë sërish Borges, meqë e morrëm nëpër gojë e kushedi po e zë lemza. Punën e lidhjes nuk e kam vënë re, makar të ishte! mbase keni të drejtë për formën e pakohë, pavendore dhe pa emra. Legjendare e disi bizare. Këta gjeni kanë madhështinë e katedrales, ndërsa kjo bëmë e vogël e imja atë të halesë, por dëgjo... nuk është pak! Edhe Kubriku në filmat e tij vrasjet i vendos të kryhen në WC, apo nga markezi de Sade te Kundera: dashuri edhe orgji në banesat ku prehen edhe mbetjet organike si në banesën e fundit. Pastaj, sot a nuk paguhet njësoj metri katror i banjos me atë të guzhinës apo dhomës së gjumit?!
Gjithsesi nuk do më vinte mirë që prania e këtyre ndër ne që merremi me ta, në formën e botimeve, përkthimeve dhe dashurive, të na fshihte pas tyre. Tek e fundit, siç e thotë Hygoi, ka një keqardhje më të thekshme se ajo përpara një pallati që digjet; dhe kjo është kur digjet një kasolle.

9. Personazhi në vetën e parë sikur nënkupton edhe një formë autobiografike të këtij romani.

- Personazhi, megjithëse në vetën e parë nuk shfaqet brenda në kohë, as jashtë kohës, por tenton afërinë me narrativën legjendare, pa kufij kohorë e vënde të përcaktuara, pra mundësisht ndër kohë. Nuk është njësh me autorin dhe bile nuk i bindet këtij, përsaqë ndjek qejfe dhe nevoja krejt personale. Mund të jetë një formë biografike edhe e njeriut të ri por jo vetëm, dhe jo autobiografike. Mbase i rri më mirë e thënë: bio grafike. Ose vetëm grafike, thjesht gjuhë. Por kjo nuk spjegon dot personazhin. E thënë me gjuhë mekanike, personazhi këtu është si një bullonë e spanuar që rrotullohet e liruar nga ingranazhet, por se lë karkasa e agregatit të dalë në hava dhe vjen vërdallë pa ndonjë funksion të spikatur, si çdo gjë e qitur jashtë.

10. Mendon se legjenda do thërrasë për reflektim dhe brerje ndërgjegje masën e lexuesit të prekur direkt apo tërthorazi?

Një libër nuk se duhet ta ketë qëllim këtë. Nuk e di fuqinë e saj, por mendoj se në një vend civil, jo vetëm akti i vetëdjegjes në publik por qoftë edhe gjesti i jashtëqitjes publike prej një shkrimtari, pavarësisht nga dëmi i vogël material, nuk do liheshin thjesht e qetësisht në tymin apo të pëgërën e tyre. Kjo nuk do të ishte e keqja e librit, por më së pari mënxyra dhe zgjyra e shoqërisë.
Sidoqoftë, ne sot i kemi ende plagët e hapura për të pasur lluksin e ndërgjegjes së vrarë, për më tepër përmes letërsisë. Shumë–shumë, meqë jemi në “legjendë”, mund të ndjehem nip i Gjergj Elez Alisë dhe të shplaj varrat e plagëve të mishëruara, si për të shpëtuar motrën a mbrojtur pragun, pasi një shkrues i thjeshtë dhe aspak prej soji Noe- nip i Matuzalemit, që mori përsipër të shpëtojë njerëzimin nga destruksioni total, nuk ndryshon dot as botën përreth mëhallës.

11. Cfarë synon prej “legjendës” tënde?

Të kem një të ardhur të vijueshme. Një rentë është si mjerimi, thotë Celine, zgjat tërë jetën.

12. Shkurt, çfarë do të ishte, e përcaktuar me një frazë, legjenda M?

Me një fjalë të vetme, duke rrezikuar modestinë, do të thoshja: një legjendë.
Në fakt, me pak fjalë të një fraze, prej meje është parë e ka rrjedhur si një lojë, pra nën thanatosin si dhe kureshtinë lojcake infantile e profane të saj. Si fëmija që luan me një lodër teksa e shqyen, apo me një bombë që ia di turbullt rrezikun, por s’e shkon hë për hë në mend; ose luan me fekalet, i hap me shkop, i bie me shufër dhe pret symbyllur pickitat, që në variant më të squllët mund të thuhej edhe stërkalat.

13. Si ndjehesh në përfundim të vëllimit të parë të kësaj aventure letrare?

Si ai shoferi i autobotit të komunales, i cili në ndonjë ëndërr agimi para se të bjerret zilja e sahatit kinez me zog pule ngjyrë limontie- tek çukit parreshtur gurriçkat e sekondave por nuk rritet -, iluminohet nga vetë cilësia e ëndërritjes ose emri iluminist i ndërmarjes. Dhe ja ku po e nget si i marrë gazin 51-sh me rrotat e shqyera e të kthyera si në drejtim të parajsës. Pastaj brof përpjetë nga zilja mëlçigricëse e orës së socializmit, shkundet prej ëndrre, thotë shyqyr, vesh fanellën e leshit të qëmotit, shtrëngon rripin e pantallonave dhe ia kris drejt komunales. Nën rrëmujën e hamendjeve mes komunizmit dhe hales. Duke parë hënën e agut që po tretet dhe sahatin batall të qytetit, teksa ndërmend fëmijërinë, mësimin e anglishtes “the moon” dhe orën e Grenwicit, me frikën se mos i bëhet vonë për punë.
Pastaj, prej vëndit të punës e sheh veten në ëndërr syhapur mu në një ish- lëndinë lotësh, shtruar me yje të ndezur si thepa pishtarësh me 5 cepa, të cilën do duhet ta përshkosh i zbathur për 50 vjet me rradhë, herë me vrap e herë me hap pak ushtarak, gjithë fushën nga kreu deri në horizont prej nga krakëllima e gazit 51 mezi dëgjohet, por për fat, në fakt, duket qartazi ajo shtëllunga e tymit, ndërkaq ia grah megjithë 52 letrat e bizhozit në xhep dhe 53 lekët e ditëpunës, a thua po të përzenë 54 kuçedra me në krye nenin ogurzi 55, ndërkohë që duke mos ekzistuar asnjë lloj neni 56, për të evituar hë për hë nenin pararendës, duhet, pa një pa dy, të zbërthesh para komisionit të batalionit karabinën vetëmbushëse model 57, ama e gjithë kjo vetëm në 58 sekonda dhe ta mbërthesh atë sërish për 59 të tilla, maksimumi i maksimumit një minut, përndryshe, minimumi që në këtë rast mund të të ndodhë...
E kështu me rradhë... gjer sa të kesh provuar të nëntëdhjetenëntat, teksa pret krejtësisht i qetë të të thërrasin për të t’punuar qindin.

Revista Kult. E mërkurë 27 maj 2009.